پایان نامه بررسی تناسب در آیات

پایان نامه بررسی تناسب در آیات در 125 صفحه ورد قابل ویرایش

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                  صفحه

مقدمه:...................................................................................................................... 1

بیان مسأله:............................................................................................................... 3

اهمیت موضوع:........................................................................................................ 6

سؤالات اصلی:......................................................................................................... 10

سؤالات فرعی:......................................................................................................... 10

فرضیه:..................................................................................................................... 10

چكیده:.................................................................................................................... 11

بخش اول: بررسیهای مفهومی.................................................................................. 12

بررسی لغوی تناسب:................................................................................................ 13

بررسی لغوی سیاق:................................................................................................... 14

بررسی لغوی اسباب النزول:....................................................................................... 15

بررسیهای اصطلاحی:................................................................................................ 16

تعریف اصطلاحی تناسب:......................................................................................... 16

تعریف اصطلاحی سیاق:........................................................................................... 25

تعریف اصطلاحی اسباب النزول:................................................................................ 28

مقایسه بین تناسب، سیاق و اسباب النزول:.................................................................. 31

انواع تناسب............................................................................................................. 37

بخش دوم: پیشینه پژوهشها و آراء علما در مورد تناسب:........................................... 45

فصل اول: سده های اول تا پنجم................................................................................ 46

فصل دوم: سده های ششم تا نهم............................................................................... 52

فصل سوم: سده های دهم تا چهاردهم........................................................................ 62

فصل چهارم: علمای معاصر....................................................................................... 70

فصل پنجم: مستشرقین.............................................................................................. 74

بخش سوم: پژوهشهای موردی آیات........................................................................ 78

فصل اول: سوره بقره آیات 39-30........................................................................... 79

فصل دوم: سوره آل عمران آیات 61-33................................................................... 92

فصل سوم: سوره نساء آیات 88-80......................................................................... 103

نتیجه گیری:............................................................................................................. 112

فهرست منابع........................................................................................................... 115

مقدمه:

(امام رضا (ع) می فرمایند: قرآن ریسمان و دستگیره محكم الهی است، قرآن راه برتری است كه انسانها را به سوی بهشت ره می نماید و از آتش دوزخ می رهاند، گذشت زمان آنرا فرسوده نمی كند و گفتار آدمیان آن را تباه نمی سازد زیرا ویژه زمانی خاص نیست و دلیل روشنی برای همه انسانهاست. از پیش رو و پشت سر، خط بطلان بر آن كشیده نمی شود، كتابی است فرود آمده از سوی حكیم حمید)[1]

این معجزه جاوید كه به صورت كتابی مشتمل بر سور و آیات است، مجموعه ای هدفمند، منظم و یكپارچه است كه در عین كامل بودن و مشتمل بودن بر تمام نیازهای بشر از هر گونه ضعف و یا زیادت مبراست.

قرآن كریم دریچه ای است مابین خالق و مخلوق، خالقی ازلی و ابدی و مخلوقی فانی و این كتاب مقدس در همه ادوار، پاسخگوی بشر تشنه حقیقت و خواهان شناخت خالق خویش است شناخت قرآن برای هر فرد عالم به عنوان فرد عالم و برای هر فرد مؤمن به عنوان یك فرد مؤمن امری ضروری و واجب است. شناخت قرآن از آن جهت ضروری است كه این كتاب، در تكوین سرنوشت جوامع اسلامی و بلكه در تكوین سرنوشت بشریت مؤثر بوده است. نگاهی به تاریخ، این نكته را روشن می كند كه عملاً هیچ كتابی به اندازه قرآن بر روی جوامع بشری و بر زندگی انسانها تاثیر گذار نبوده است.

در این تحقیق بر آنیم تا یكی از وجوه اعجاز قرآن یعنی وجود تناسب و هماهنگی میان آیات قرآن كریم را بررسی كنیم.

منابع اصلی در این تحقیق اولاً كتبی است كه به طور مستقیم به بحث تناسب آیات پرداخته و ثانیاً كتابهایی كه این بحث را در میان فصول و بخشهایشان آورده اند و در بحث موردی، یعنی اثبات وجود تناسب بین دسته های مختلفی از آیات منبع اصلی كتب تفاسیر است كه در این میان از مهمترین كتابهای تفسیری شیعه و سنی استفاده شده است.

این تحقیق مشتمل بر كلیات و سه بخش و هشت فصل می باشد كه به بررسی وجوه مختلف مطرح در خصوص تناسب آیات پرداخته شده است.

امید است با بررسی های بیشتر و یافتن هر چه بیشتر حقایق در این زمینه راه به سوی دستیابی به دریای بیكران معارف قرآن هموار تر گردد.

بیان مسأله:

كتاب الهی به اعتبارهای مختلف به اجزائی تقسیم می‌شود، از جمله سوره، آیه، جزء، حزب و… آنچه كه آشكار است، این است كه از زمان نزول، آیات و سور به طور مجزا وجود داشتند، و با استفاده از احادیث می توان به این مطلب دست یافت و همچنین اكثر علمای علوم قرآنی معتقدند، همزمان با نزول آیات، پیامبر اكرم (ص) جایگاه دقیق آنها را نیز مشخص می فرمودند، بنابراین ترتیب آیات توقیفی است. همچنانكه بسیاری از علمای اسلامی نیز بر این مطلب تصریح دارند از جمله:

(زركشی در البرهان می نویسد «فاما الایات فی كل سوره و وضع البسمله اوائلها فترتیبها توقیفی بلاشك و لا خلاف فیه» سیوطی در الاتقان خود بر همین نظر است و چنین می نویسد:«الاجماع و النصوص المترادفه علی ان ترتیب الایات توقیفی لاشبهه فی ذلك اما الاجماع فنقله غیر واحد، منهم الزركشی فی البرهان و ابوجعفر ابن زبیر فی مناسباته و عبارته: ترتیب الآیات فی سورها واقع بتوقیفه (ص) و امره من غیر خلاف فی هذا بین المسلمین»، محمد عبدالعظیم زرقانی كه از دیگر دانشمندان علوم اسلامی است نیز می‌نویسد:«انعقد اجماع الامة علی ان ترتیب آیات القرآن الكریم علی هذا النمط الذی نراه الیوم بالمصاحف كان بتوقیف من النبی (ص) عن الله تعالی و انه لا مجال للرأی و الاجتهاد فیه»)[2].

حال كه ثابت شد ترتیب آیات توقیفی است و براساس حكمت الهی می باشد و لغو و بیهوده نیست، و دیده می شود كه برخی آیات مجاور شامل موضوعات مختلف و متفاوت هستند و در بعضی موارد دیده می شود حتی در یك آیه نیز موضوعات كاملاً متفاوت مطرح است، در یك دید كلی، گاهاً اختلاف در یك آیه، تفاوت در عبارات مجاور، اختلاف موضوعات مطرح در یك آیه با عبارت انتهایی، اختلاف میان آیات مجاور، اختلاف میان آیات یك سوره، اختلاف میان سوره های مجاور دیده می شود ولی در پس این اختلافات حكمت و یا حكمتهایی نهفته است كه كشف همه آنها نیازمند غور و بررسی فراوان و استفاده از منبع بیكران علم معصومین (ع) می باشد.

و اما در مورد تناسب سوره ها از آنجا كه توقیفی بودن آنها ثابت شده نیست و حداقل در پاره‌ای موارد، چینش اجتهادی سور برای ما محرز است در این تحقیق وارد حیطه تناسب سور نشده‌ایم و بررسی های انجام شده بر روی تحقیقات صورت گرفته در مورد تناسب سور نشان می دهد، غالب ارتباطات ذكر شده، با تكلف، ابداعی و ذوقی بوده و دارای پشتوانه محكم و قابل اعتمادی نیست، بنابراین در این بحث به این موضوع پرداخته نشده است.

نكته دیگر این است كه به دلیل شباهت سه واژه: سیاق، اسباب النزول و تناسب، گاهاً این واژگان به جای یكدیگر استعمال می شوند و این در حالی است كه حوزه این سه علم از یكدیگر تفكیك شده است. (اسباب النزول، پیوند یك یا چند آیه با بافت تاریخی آن آیات را بیان می كند، اما علم مناسب میان آیات و سوره ها ترتیب تاریخی در نزول آیات قرآن را كنار می گذارد و رابطه ای میان آن آیات و سوره ها را در ترتیب كنونی متن قرآنی بررسی می كند و سیاق قراینی است كه در شناساندن معنای متن نقش دارد)[3]، با توجه به تعاریف مذكور روشن می شود كه این سه حوزه علیرغم شباهتهایی، از یكدیگر قابل تفكیك می باشند و نمی توان آنها را به جای یكدیگر بكار برد. و اما موضوع اصلی این تحقیق كه همان مناسبت میان آیات می باشد، یك بحث توصیفی است و عمدة دانشمندان علوم اسلامی به شرایط معنوی و وجود پیوندی نیرومند میان آیات معتقدند، البته در این میان نقدهایی هم وجود دارد كه قویترین آنها متعلق به شیخ عزالدین عبدالسلام (606) می‌باشد كه معتقد است شرط وجود ارتباط آن است كه موضوع متن، موضوعی واحد باشد و در قرآن كریم كه در مدت زمانی طولانی (23 سال) و در شرایط گوناگون و با موضوعات مختلفی نازل شده، نمی توان ارتباطی یافت و كوشش در این زمینه بیهوده بلكه نادرست می باشد. ولی غالب اندیشمندان با نظریة تناسب آیات موافقند و ادلة مختلفی را در جهت اثبات آن ارائه كرده اند، از جمله مهمترین دلایل بر وجود تناسب میان آیات مسأله وحدت ذات اقدس الهی و وحدت موضوعی كلیه معارف قرآن كریم است كه اثبات می كند علی رغم مشاهده تشتت و اختلافات ظاهری میان آیات، همه آنها یك كل تجزیه ناپذیر می باشند و دانش تناسب به گشودن اسرار ترتیب آیات می پردازد.

همچنانی كه در فصول آینده نیز ذكر خواهیم كرد، اولین كسی كه در زمینه دانش تناسب آیات كتابی تألیف كرد ابوبكر نیشابوری بود كه متأسفانه اثر مكتوبی از وی به دست ما نرسیده دومین كتاب در این زمینه كتاب «البرهان فی مناسبة ترتیب سور القرآن» می باشد و سیوطی دانشمند بزرگ قرن دهم معتقد است سومین كتاب را خودش در این زمینه با نام «تناسق الدرر فی تناسب السور» تألیف نموده است، كتابهای دیگری نیز در این زمینه به رشته تحریر در آمده‌اند كه به دلیل بحث مفصل در این خصوص در فصل سوم این تحقیق از تكرار آن خودداری می كنیم. ولی آنچه مشهود است تلاش دانشمندان اخیر در این زمینه است كه نگارش كتابهایی با همین عنوان، مقالات، پایان نامه ها و … گواه این مدعاست، توجه مفسران نیز در این زمینه رو به افزایش است و حتی برخی از مفسران در مورد هر آیه، تحت عنوان تناسب آیات و یا نظم به بررسی موردی پیوستگی میان آیات پرداخته و نظرات اندیشمندانه خود را مطرح ساخته‌اند از جمله آیت ا… جوادی آملی «حفظه الله» در تفسیر تسنیم خود در ابتدای بحث تقسیری، بحثی نسبتاً مفصل را به این موضوع اختصاص داده اند.

نتیجه گیری:

مطالعه در خصوص تناسب آیات دارای فواید بسیاری است از جمله: 1- توانمند ساختن مفسر و گشودن دریچه‌های جدید در تفسیر و دستیابی به لطایفی در قرآن.

2- پاسخ به شبهات و دفاع از حریم قرآن كریم.

3- اثبات معجزه بودن قرآن كریم.

4- یاری رساندن به دیگر قضایای علوم قرآنی و برخی مباحث اعتقادی.

5- پاسخ به نظریه ای كه قرآن را پراكنده و از هم گسسته می داند.

6- دفاع از اصول اعتقادی شیعه.

تناسب به معنی هم شكل بودن و مرتبط بودن است كه غالب كتب لغت نیز تعاریف مشابهی از این واژه ارائه داده اند مانند: لسان العرب، معجم الوسیط، معجم مقاییس اللغة و …

سیاق در لغت به معنی روند، جهت، اسلوب و روش می‎باشد و در اصطلاح عبارت است از قراینی كه در شناساندن معنای لفظ نقش داشته باشد.

اسباب النزول در لغت به معنی علت نازل شدن است و همان ریسمان و پیوند دهنده امر نازل شده (قرآن) به شرایط و اتفاقات رخ داده می‎باشد و به نوعی بین این دو پیوند برقرار می سازد.

در باب مقایسه میان این سه موضوع باید گفت: اسباب نزول پیوند یك یا چند آیه با بافت تاریخی آنرا تبیین می سازد، اما دانش مناسبت رابطه آیات و سور را در ترتیب كنونی آن بررسی می كند، اسباب النزول لزوماً دلالت بر اعجاز قرآن ندارد؛ اما مناسبت و سیاق از وجوه اعجاز قرآن می باشند. سیاق و مناسبت به پژوهش در بافت و آمیخته ساختمانی خاص متن قرآنی می پردازد و پیوندهای درون متن قرآنی را تبیین می‌كند؛ اما اسباب نزول، آیات قرآن را به لحاظ ارتباطشان با اوضاع و احوال خارجی و اسباب بیرونی متن قرآنی بررسی می‌كند، در سیاق از معناشناسی و زیباشناسی متن قرآنی پژوهش می‎شود، اما در اسباب نزول از دلالت متن قرآنی بر رویدادهای خارجی سخن گفته می‎شود. مناسبت امری درون آیاتی است كه بر مرتبط الاجزاء بودن آیات دلالت دارد و اسباب النزول امری بیرون از آیات است ولی سیاق هم امری درونی است چون بر مرتبط الاجزاء بودن و یكپارچگی آیات و همبسته بودن آن دلالت دارد و هم امری بیرونی است چون بر ساختار همبستگی آیات و نظم و چینش متن قرآنی تأكید می ورزد، دانش اسباب النزول از علوم تاریخی است، اما مناسبت میان آیات و سوره ها دانشی اسلوبی است، یعنی به اسلوبهای مختلف پیوند میان آیات و سوره ها می پردازد ولی مناسبت امری عقلی است. و در پایان به عنوان آخرین پیوستگی بیان اسباب النزول و تناسب آیات می‎توان به این نكته اشاره كرد كه پذیرفتن، اجرا شدن و گسترش اسلام باید از نقطه ای آغاز می‎شد و آن نقطه مردمان جزیرة العرب و معاصران پیامبر (ص) در آن دوران بودند، پس قرآن نمی توانست نسبت به فرهنگ، حوادث و شرایط موجود در آن روزگار بی تفاوت باشد و بدون توجه به آنها سخن بگوید، بنابراین بخشی از آیات ناظر به حوادث آن روزگار است كه بدون در نظر گرفتن اسباب نزول ممكن است پیوستگی آیات به خوبی فهمیده نشود.

انواع تناسبات ذكر شده میان آیات عبارتند از: 1- تنظیر 2- تضاد 3- استطراد 4- حسن تخلص، موارد ذكر شده جزء تناسبات پنهان محسوب می‎شود. نوع دیگری از تناسب، تناسب آشكار است و نوع سوم، تناسب مشكل نامیده می‎شود.

و اما در تاریخ مطالعات اسلامی علما و دانشمندان بسیاری به بررسی در زمینه تناسب آیات پرداخته اند كه در این تحقیق نظرات بیست و هفت نفر از علما گردآوری شده كه عبارتند از: خطابی، قطب الدین راوندی، باقلانی، ابن عربی، قاضی عیاض، عزالدین بن عبدالسلام، زملكانی، ملوی، فخر رازی، زركشی، قرطبی، جرجانی، عمرالبقاعی سیوطی، سید قطب، محمد عبده، ابوزهره، صبحی صالح، استاد مدنی، مصطفی صادق رافعی، آیت الله جوادی آملی، علامه طباطبایی، امام خمینی، آیت الله معرفت، نولدكه، توشیهیكو ایزوتسو، اگیوم.

و بررسی های موردی كه در مورد 45 آیه از آیات قرآن كریم كه از سه سوره بقره، آل عمران و نساء انتخاب شده، گروه اول كه آیات 39-30 سوره بقره می‎باشد كه داستان خلقت آدم و سجده فرشتگان به او هبوط آدم و حوا به زمین است، كه چگونگی مجاور شدن فرازهای این داستان جای بحث و بررسی دارد، دستة دوم آیات 61-33 سورة آل عمران می‎باشد كه ابتدا از برگزیده شدن برخی از پیامبران سخن به میان آمده سپس داستان مادر عیسی و نذر وی و استجابت دعای او و سپس وارد شدن داستان زكریا و فرزندش یحیی به این ماجرا و بازگشت دوباره به قصه عیسی و مریم و پس از آن معجزات حضرت عیسی (ع) و داستان حواریون و آیات مربوط به توطئه برای قتل عیسی (ع)، و مقایسه خلقت عیسی با آدم و در نهایت آیه مباهله كه مربوط به بحث و احتجاج پیامبر (ص) با مسیحیان نجران می‎باشد آمده است؛ چنانكه ملاحظه می‎شود، این گروه آیات دارای موضوعات بسیار متفاوتی است و برقرار كردن ارتباط میان این آیات متوالی بسیار دشوار به نظر می‌رسد كه تفصیل رجوع به تفاسیر در متن پژوهش آمده است.